Potrzeba poznawczego domknięcia a wybory metody pisarstwa historycznego

W ciągu dwóch wieków krytycznej historiografii, czy to w okresie XIX-wiecznego historyzmu, w historiografii modernistycznej i wreszcie w historiografii ponowoczesnej, do najważniejszych zagadnień w refleksji nad sztuką pisarstwa historycznego należało pytanie: wedle jakich prawideł należy prowadzić badania historyczne i w jakiej postaci je prezentować?

Wybór metody badawczej i sposobu konstruowania narracji historycznej zależny jest od tak licznych przyczyn, że próba odpowiedzi na pytanie, dlaczego historycy piszą swe teksty w taki a nie inny sposób, uwzględnić powinna bardzo liczne czynniki zewnętrzne, jak temat, epoka, przynależność do szkoły naukowej, rodzaj ukończonych studiów, doświadczenia badawcze i wiele innych. Ale nie można zapomnieć, że w przypadku narracji historycznej jej ostateczny kształt zależny będzie od cech osobowościowych historyka, jego uzdolnień w tym talentu pisarskiego.

Czy można zatem wskazać taką metodę badania twórczości historyków, która pozwoliłby na uwzględnienie nie tylko wspomnianych czynników zewnętrznych, ale także indywidualnych cech poznawczych? W ramach eksperymentu przeprowadzonego z moimi współpracownikami sprawdziliśmy, czy uczyni zadość takiemu wymaganiu wykorzystanie narzędzi psychologii kognitywistycznej.

Źródło bądź narracja

Eksperyment polegał na opracowaniu ankiet, które skierowane zostały do historyków zawodowo zajmujących się nauką oraz do studentów. Ankiety wypełnione zostały przez 154 osoby, wśród których znaleźli się: słuchacze I roku jednolitych studiów magisterskich prawniczych, studenci I roku studiów licencjackich na kierunku historia, historycy prawa – absolwenci studiów prawniczych, oraz historycy, którzy ukończyli studia historyczne. W ankiecie proszono między innymi o określenie ukończonych (bądź kontynuowanych) studiów oraz o podanie przedmiotu badań naukowych (lub zainteresowań historycznych) w zakresie dziejów Polski.

Oprócz wspomnianych pytań pozwalających profilować prowadzone badania i żywione zainteresowania, ankieta składała się z dwóch części. Pierwsza z nich miała na celu określenie, jaki typ pisarstwa historycznego jest bliższy ankietowanym. W tym celu zaproponowano, z pełną świadomością skutków takiego redukcyjnego zabiegu, dla modele pisarstwa historycznego. Pierwszy z nich określony został jako „model zorientowany na źródło”, drugi z kolei „zorientowany na narrację”; jest przecież oczywiste, że w badaniach historycznych tworzy się narracje oparte na źródłach, chodziło jednak o próbę uwzględnienia następujących cech pisarstwa. Zaproponowano, by cechami modelu pierwszego było gromadzenie informacji wypływających wprost ze źródła, odrzucając analogie, przypuszczenia czy sądy probabilistyczne. W modelu tym wymagano pełnej dokumentacji wykorzystanych źródeł, dopuszczano także ograniczenie tematu badawczego, by podstawa źródłowa była maksymalnie pełna, a do cech narracji zaliczono przesycenie jej faktografią, także danymi statystycznymi. W modelu zorientowanym na narrację znalazły się: probabilistyka, dopuszczalność analogii w przypadku, gdy źródło nie pozwala na udzielenie odpowiedzi na zadane pytanie, dopuszczenie pytań wykraczających poza treść źródła, selektywne wykorzystanie materiału źródłowego z dłuższego przeciągu czasu i znacznego terytorium, by maksymalnie poszerzyć zakres badania. Ankietowani poproszeni zostali o wybór jednego z dwóch tekstów, dotyczących tego samego zagadnienia, ujmujących je albo z perspektywy modelu zorientowanego na źródło, albo zorientowanego na narrację. W ankiecie znalazło się sześć zestawów tekstów, dotykających zagadnień politycznych, społecznych, gospodarczych, prawnych z okresu od średniowiecza do powojennych dziejów Polski.

Ankieta poszerzona została o dwa zestawy pytań, służących do badania tzw. potrzeby domknięcia poznawczego oraz „myślenia analitycznego-holistycznego”. Stopień potrzeby domknięcia poznawczego wskazuje na reakcję wobec niepewności poznawczej. Osoby charakteryzujące się wysoką potrzebą domknięcia poznawczego przeżywają tę niepewność jako stan nieprzyjemny mocniej, niż osoby o niskiej potrzebie domknięcia. Ów niepożądany stan wzbudza chęć uzyskania szybkiej, subiektywnej pewności, co warunkuje kolejną cechę silnej potrzeby domknięcia poznawczego, czyli „zamrażanie”. Polega ona na tym, że osoby odznaczające się taką cechą niechętnie odstępują od wyjaśnienia, które pomogło im pokonać stan niepewności poznawczej. Z kolei badanie „myślenie analityczne-holistyczne” pierwotnie przygotowane zostało na potrzeby badań nad różnicami w myśleniu zachodnim i dalekowschodnim, a jego wykorzystanie w omawianym badaniu miało na celu zorientowanie się, czy istnieje korelacja między proponowanymi modelami, a myśleniem analitycznym albo holistycznym.

Konsekwencje studiowania

W wyniku przeprowadzonych ankiet udało się ustalić kilka wniosków. Okazało się, model zorientowany na narrację we wszystkich czterech grupach ankietowanych, dwóch studenckich i dwóch zawodowych, należał do mniejszości. Oznacza to, że spośród sześciu zestawów ankietowani wybierali przynajmniej cztery teksty odpowiadające modelowi zorientowanemu na źródło. Jednakże zauważalne są różnice między tymi grupami, przy czym znacząca występuje między naukowcami i studentami. Ci pierwsi częściej wybierali model zorientowany na źródło niż studenci, przy czym teksty przypisane do modelu narracji wskazywane były najczęściej przez studentów historii, a model zorientowany na źródło najczęściej wybierali historycy prawa. Ponadto osoby zajmujące się dziejami kultury oraz dojrzalsi naukowcy częściej sięgali do odpowiedzi związanych z modelem zorientowanym na narrację, niż badacze prawa i polityki w przeszłości oraz młodzi uczeni. Zasadnicza różnica w odpowiedziach dotyczyła dwóch zestawów pytań. Naukowcy w znakomitej liczbie ankiet opowiadali się za zamieszczaną w przypisach pełną dokumentacją wykorzystanych źródeł, a także zazwyczaj odrzucali probabilistykę w narracji historycznej. Inaczej studenci. Nie jest zatem wykluczone, że zarówno studia historyczne jak i prawnicze w toku których zasadniczym przedmiotem badania jest tekst i jego interpretacja, sprzyjają wyrabianiu cech pisarstwa zorientowanego na źródło.

Analiza ankiet nie pozwoliła na uzyskanie danych statystycznie istotnych dla rozstrzygnięcia badania „myślenie analityczne-holistyczne”. Natomiast w odniesieniu do wszystkich 154 ankietowanych, badanie potrzeby domknięcia poznawczego dostarczyło danych statystycznie istotnych. Zauważyliśmy, że istnieje słaba, ale zauważalna pozytywna zależność między wyborem modelu zorientowanego na źródło, a potrzebą domknięcia poznawczego. Badania przeprowadzone w oparciu o otrzymane ankiety nie pozwalają na rozszerzenie ich wyników na populację historyków i historyków prawa, do tego potrzebne będą dalsze pogłębione studia. Niemniej w odniesieniu do badanej grupy można stwierdzić, że wybory metody pisarstwa historycznego zależą od stopnia potrzeby poznawczego domknięcia.

MACIEJ MIKUŁA

Publikacja sfinansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „DIALOG” w latach 2016-2019